������ϲʹ�������

Mae ymchwilwyr yn hyderus eu bod wedi nodi safle llongddrylliad HMS Stephen Furness, a suddwyd ym 1917 ynghyd â dros 100 o'i chriw, ar ôl dros ganrif ar waelod Môr Iwerddon diolch i brosiect (TaNC) sy'n cyfuno arbenigedd gan 25 o sefydliadau o bob rhan o'r Deyrnas Unedig dan arweiniad .

Sefydlwyd Towards a National Collection, buddsoddiad £18.9m gan (AHRC) UKRI, i gysylltu casgliadau sydd ar wahân, i ddileu rhwystrau ac i uno data mewn ‘rhwydwaith-goruwch’ digidol ar draws amgueddfeydd, orielau, llyfrgelloedd ac archifau y Deyrnas Unedig.

Mabwysiadodd y brosiect ‘Unpath'd Waters’ ddulliau newydd o ymchwilio i safleoedd llongddrylliadau ac mae tîm o Ysgol Gwyddorau Eigion, Prifysgol ������ϲʹ������� yn credu eu bod o'r diwedd wedi dod o hyd i weddillion posibl yr HMS Stephen Furness, sydd ar goll ers Rhagfyr 1917 ar ôl cael ei suddo â thorpido gan golli dros 100 o fywydau. Roedd y darganfyddiad yma ond yn bosib drwy gyfuniad o argaeledd adnoddau hanesyddol wedi eu digideiddio, a data digidol cafodd ei hel gan ymchwilwyr y prosiect, gan ddefnyddio dulliau gwyddonol arloesol.

Bu'r tîm yn dadansoddi data sonar aml-baladr cydraniad uchel a gasglwyd gan long ymchwil y Prince Madog o Brifysgol ������ϲʹ������� i archwilio dimensiynau’r holl llongddrylliadau hysbys yn y rhanbarth. Roedd cyfuno’r wybodaeth hon ag adnoddau eraill, gan gynnwys adroddiad am safle ymosodiad a oedd wedi’i gynnwys mewn Kriegstagebuch (dyddiadur rhyfel) llong-U, yn golygu bod nodi man gorffwys tebygol HMS Stephen Furness a sawl llong arall wedi dod yn ymarfer cymharol syml, un y gellir ei hailadrodd yn hawdd mewn mannau eraill.

Gorwedd y llongddrylliad dan sylw ar ddyfnder o 90 metr, tua deng milltir i'r dwyrain o'r fynedfa i Strangford Lough yng Ngogledd Iwerddon ac fe'i hystyriwyd yn flaenorol i fod yn weddillion llong cargo o Sweden, yr SS Maja, a gafodd ei suddo â thorpido gan golli naw o fywydau, fis union cyn i'r rhyfel ddod i ben. Mae'r tîm ymchwil hefyd yn credu eu bod wedi dod o hyd i weddillion yr SS Maja sydd ychydig filltiroedd ymhellach i'r de. Mae casglu ynghyd yr holl dystiolaeth a gwybodaeth yn y gwahanol gasgliadau wedi galluogi’r tîm ymchwil nid yn unig i adnabod man gorffwys tebygol y llong yn dilyn yr ymosodiad ond hefyd ail-greu rhai agweddau trasig o’r hyn a ddilynodd. Mae tîm project Unpath'd Waters wedi hysbysu'r awdurdodau perthnasol o'r darganfyddiad posibl er mwyn sicrhau bod y llongddrylliad yn cael ei diogelu.

Ar brynhawn 13 Rhagfyr, 1917, roedd HMS Stephen Furness yng ngogledd Môr Iwerddon yn anelu am waith atgyweirio yn Lerpwl, pan gafodd ei tharo gan un torpido a daniwyd o UB-64, a oedd wedi bod yn stelcian yn amyneddgar ym Môr Iwerddon am gyfle fel hwn ers sawl diwrnod. Arweiniodd trawiad y torpido at ffrwydrad boeler gan achosi i’r llong 88m o hyd suddo o fewn tri munud. Dim ond deuddeg o forwyr o griw o dros gant a oroesodd. Ers y diwrnod tyngedfennol hwnnw, hyd heddiw, mae lleoliad ymosodiad a gorffwysfan olaf yr HMS Stephen Furness wedi parhau’n ddirgelwch.

Pan edrychodd y tîm yn agosach ar y digwyddiadau y diwrnod hwnnw a’r rhai nesaf, dechreuodd canlyniadau annisgwyl eraill ddod i'r amlwg. Yn drist iawn, tua mis wedi’r suddo, cafodd pedwar o’r criw a gollodd eu bywydau yn ystod yr ymosodiad eu golchi i’r lan ar hyd arfordir Gogledd Cymru bron i gan milltir i’r de. Er mwyn deall yn well sut y digwyddodd hyn ac archwilio’r hyn a allai ddigwydd mewn senarios tebyg eraill, llwyddodd y tîm i ddod o hyd i data gwynt a oedd wedi’i archifo gan y Swyddfa Dywydd o adeg y suddo, a rhoi’r data fel fewnbwn i fodel llanw. Fel hyn, roedd posib i arsylwi’r llwybrau a’r amser y byddai gwrthrychau arnofiol wedi’u dilyn ym Môr Iwerddon o ystyried yr amodau ar y pryd. Roedd y canlyniadau'n dangos y gwerth a'r potensial sydd gan gofnodion meteorolegol a modelau fel hyn i amcangyfrif lleoliadau mwy manwl gywir ar gyfer cychod coll. Achos yna aml, yr unig wybodaeth leoliadol sydd ar gael yw hanesion goroeswyr ac achubwyd, a rheina ar ôl iddynt fod ar goll am oriau lawer.

Bydd gwybodaeth newydd o'r darganfyddiad hwn yn galluogi ymchwilwyr i archwilio y tu hwnt i naratifau syml gwarchae a rhyfel Llongau-U, ac ymgysylltu'n uniongyrchol â'r bobl dan sylw, y bywydau y gwnaethant eu harwain, a'r aberthau a wnaethant. Roedd y llong yn stemar fasnachol wedi'i throsi a allai fod wedi cael ei defnyddio fel rhan o'r gwarchae ymhell yng ngogledd Môr y Gogledd. Roedd y gwarchae hwn yn rhan allweddol o strategaeth y Llynges Frenhinol i gwtogi ar weithgarwch yr Almaen a chafodd effaith sylweddol ar gyflenwadau bwyd a hanfodion eraill yn yr Almaen. Yn ystod y gwarchae, roedd llongau fel HMS Stephen Furness yn rhan o weithgarwch y llynges o ddydd i ddydd a gyfrannodd yn sylweddol at wrthod gofod môr i longau’r Almaen.